Tại sao người có lý trí vẫn hay mê tín?

Một lý do là việc mê tín có thể làm giảm căng thẳng. Trong một nghiên cứu năm 2018 của các nhà nghiên cứu tại Đại học Singapore, một nhóm trong số 114 người tham gia được chỉ định ngẫu nhiên để hoàn thành một nhiệm vụ căng thẳng, đó là một cuộc phỏng vấn và một bài toán tính nhẩm được thực hiện trước hai giám khảo, hoặc một nhiệm vụ không căng thẳng. Một số người tham gia nhận được một cây viết mà họ được cho biết là đã mang lại may mắn cho những người khác, trong khi những người khác nhận được một chiếc bút mà không có bất kỳ lời bình luận nào tương tự như vậy. Những người có cây viết “may mắn” ít lo lắng hơn và đánh giá hiệu suất của bản thân một cách tích cực hơn.

Lợi ích của sự mê tín có thể không chỉ là sự thoải mái về mặt cảm xúc: Năm 2010, các nhà tâm lý học tại Đại học Cologne phát hiện ra rằng việc khơi dậy những mê tín liên quan đến vận may, bằng cách nói với những người tham gia những cụm từ như “Chúc may mắn” hoặc cho họ một “lá bùa may mắn” đã cải thiện đáng kể hiệu suất trong nhiều hoạt động như chơi gôn, vận động khéo léo, trò chơi trí nhớ và câu đố đảo chữ.

Các nhà nghiên cứu cho rằng những người tham gia đã làm tốt hơn khi có sự mê tín vì họ cảm thấy tự tin hơn vào năng lực bản thân, vào niềm tin vào khả năng đạt được mục tiêu của mình. Những người tham gia được nghe những lời nói mang tính mê tín cho thấy họ có cảm giác tự tin vào năng lực bản thân cao hơn so với nhóm đối chứng.

Niềm tin mê tín cũng có thể khuếch đại tác dụng của hiệu ứng giả dược. Một nghiên cứu năm 2021 đã đưa ra giả thuyết rằng những người mê tín hơn sẽ nhận được lợi ích lớn hơn từ việc điều trị bằng giả dược trong một nhiệm vụ ghi nhớ. Các tác giả đã chia 104 người tham gia thành nhóm giả dược và nhóm đối chứng. Sau khi đánh giá xu hướng mê tín của mọi người, họ đưa cho những người tham gia nhóm giả dược một loại nước màu và nói với họ rằng nó giúp tăng cường trí nhớ. Những người cực kỳ mê tín uống loại thuốc tăng cường trí nhớ này đã nhớ lại nhiều từ hơn những người ít mê tín hơn. Và điều ngược lại cũng đúng với những người trong nhóm kiểm soát, những người uống một ly nước thường. Mặc dù mê tín không có sức mạnh ma thuật, nhưng tác động tâm lý của việc tin vào chúng có ảnh hưởng rõ rệt đến kết quả.

Tuy nhiên, sự mê tín cũng đi kèm với cái giá của nó. Cho dù bạn tránh đi dưới dây phơi áo quần, gõ gỗ để cầu may, tránh làm bể gương, không quét nhà trong ngày Tết, tất cả những hành động đó đều cần có thời gian, suy nghĩ và nỗ lực. Và những hành động này có thể không được đền đáp. Tại sao ngay từ đầu người ta lại chấp nhận sự đánh đổi bất lợi như vậy?

Một phân tích được công bố năm 2007 trên tạp chí Human Nature cho thấy rằng mê tín là kết quả tất yếu của việc con người sử dụng cái gọi là chiến lược học tập thích ứng. Loài người chúng ta học hỏi bằng cách quan sát thế giới, xác định các mô hình và điều chỉnh niềm tin cho phù hợp. Tuy nhiên, chúng ta cần các quy tắc để phân biệt giữa mô hình có thực trên thực tại và sự ngẫu nhiên. Những quy tắc đó phải tính đến cả cái giá phải trả của việc nhận định sai lầm cái này gây ra cái kia (bản chất của mê tín) và cái giá của việc không nhận ra một mối quan hệ thực sự tồn tại.